W 1912 r. Włodzimierz Lenin napisał artykuł „Pamięci Hercena”, którego czas zbiegł się z setną rocznicą urodzin wybitnego rewolucyjnego demokraty XIX wieku. Oceniając osobowość tej osoby publicznej, Lenin w przenośni wspomniał, że „dekabryści obudzili Hercena”. Jakie znaczenie dla formowania się rewolucjonisty mieli uczestnicy powstania grudniowego, które poruszyło Rosję w 1825 roku?
Przebudzeni przez dekabrystów
Aleksander Iwanowicz Hercen jest przedstawicielem pokolenia szlacheckich rewolucjonistów pierwszej połowy i połowy XIX wieku. Szlachta w Rosji nie była jednorodna. Wśród aroganckich oficerów, amatorów gier hazardowych i marzycieli o pięknych umysłach rozwinęła się szeroka warstwa tych, którzy pragnęli lepszego życia dla Rosji i byli gotowi poświęcić swoje życie dla wyzwolenia narodu. To właśnie ta falanga nieustraszonych ludzi, którzy wyszli 14 grudnia 1825 roku na Plac Senacki, obudziła młode pokolenie przyszłych rewolucyjnych demokratów.
Alexander Herzen należał do tego nowego pokolenia bojowników o wolność ludu. Powstanie dekabrystów oczyściło mu umysł i obudziło w nim ducha. Zachęcony obywatelską odwagą uczestników grudniowego protestu Herzen przyłączył się do walki z autokracją i rozpoczął rewolucyjną agitację.
Żyjąc w kraju o ugruntowanym systemie pańszczyźnianym, Herzen stopniowo zdołał dorównać najwybitniejszym myślicielom tamtych czasów. Przyswoiwszy sobie metodę dialektyczną Hegla, Herzen poszedł dalej w filozofii, idąc za materialistycznymi poglądami Ludwiga Feuerbacha.
Herzen, stając się demokratą i socjalistą, zatrzymał się tylko o krok od materializmu dialektycznego.
Dzwon Rosyjskiej Demokracji
Droga Hercena w jego działalności społecznej i politycznej nie zawsze była prosta. Herzen doświadczył pewnego zamieszania po upadku europejskich ruchów rewolucyjnych w 1848 roku. Żyjący wówczas w Europie myśliciel był bezpośrednim świadkiem wydarzeń rewolucyjnych. W tamtych czasach burżuazyjna rewolucja Europy już zanikała, a proletariat nie zdążył jeszcze nabrać sił. Nie mogąc dostrzec głównej siły rewolucji w rodzącym się ruchu robotniczym, Herzen był głęboko rozczarowany polityką.
Poglądy Hercena znalazły odzwierciedlenie w publikacjach gazety Kolokol, którą publikował za granicą.
W swoich poglądach Hercen poszedł znacznie dalej niż dekabryści, którzy, jak zauważył Lenin, byli bardzo daleko od ludu. Stając się de facto jednym z twórców populizmu, Herzen upatrywał istotę socjalizmu w emancypacji chłopów i rozpowszechnionej wśród chłopów idei o bezwarunkowym prawie ludu do ziemi. Idea potrzeby wyrównawczego podziału ziemi właścicieli ziemskich była w tamtych latach sformułowaniem ludowego pragnienia równości.
Słabością Hercena było to, że on sam należał do środowiska arystokratycznego i nie widział w Rosji sił zdolnych do przeprowadzenia rewolucyjnych przemian w kraju. Dlatego Herzen często schodził na szczyt, faktycznie wycofując się z rewolucyjnej demokracji do banalnego liberalizmu. Za takie tymczasowe odwroty Hercen był niejednokrotnie krytykowany przez Czernyszewskiego i Dobrolubowa.
